Armaniston — Xitoy munosabatlari

Armaniston va Xitoy oʻrtasida tashqi aloqalar mavjud. Arman — xitoy aloqalari haqidagi birinchi maʼlumotlar V asr tarixchisi Muso Chorene va VI asr geografi va matematiki Ananiya Shirakatsi asarlarida uchraydi^[1]. Xitoy Xalq Respublikasi Armanistonni 1991-yil 27-dekabrda rasman tan olgan. Armaniston va Xitoy Xalq Respublikasi oʻrtasida diplomatik munosabatlar 1992-yil 6-aprelda oʻrnatilgan. Xitoyning Armanistondagi elchixonasi 1992-yil iyul oyida tashkil etilgan boʻlsa, Armanistonning Xitoydagi elchixonasi oʻz faoliyatini 1996-yil 10-avgustda boshlagan^[2]. Armanistonning Xitoydagi elchisi Pekin elchixonasida faoliyat olib boradi.

Armaniston prezidentlari Levon Ter-Petrosyan va Robert Kocharyan 1996-yil may va 2004-yil sentyabr oylarida Xitoyga tashrif buyurishgan. Prezident Serj Sarkisyan 2010-yil may oyida Xitoyda „Shanxay Butunjahon koʻrgazmasi 2010“ koʻrgazmasining ochilish marosimida ishtirok etgan edi. Xitoydan Armanistonga yuqori darajadagi tashriflar 2003-yil sentyabr oyida Xitoy Kommunistik partiyasi Siyosiy byurosi Doimiy qoʻmitasi aʼzolari Luo Gan va 2011-yil aprel oyida Li Chanchun tashrifini oʻz ichiga oladi.

Mamlakatni taqqoslash

Umumiy ism	China	Armenia
Rasmiy nomi	Xitoy Xalq Respublikasi	Armaniston
Bayroq
Gerb
Aholi	1 403 500 650	3,000,756
Hudud	9 596 961 km ² (3 705 407 sq mi)	29,743 km ² (11,484 kv mil)
Aholi zichligi	146,24/km ² (63,1/kv mi)	101.5/km ² (262.9/kv mi)
Poytaxt	Pekin	Yerevan
Eng katta shahar	Shanxay — 24 183 300 (35 000 000 metro)	Yerevan — 1,060,138 (1,420,000 metro)
Hukumat	Unitar bir partiyali sotsialistik respublika	Unitar parlamentar respublika
Tashkil etilgan	1949-yil 1-oktyabr (Xitoy Xalq Respublikasining eʼlon qilinishi) 1982-yil 4-dekabr (hozirgi konstitutsiya)	1918-yil 28-may (Armaniston Respublikasi) 1920-yil 29-noyabr (ASSR) 1991-yil 23-sentyabr (mustaqil)
Birinchi rahbar	Imperator Sin Shixuandi (Imperator Xitoy) Rais Mao Szedun (Xitoy Xalq Respublikasi)	Hovhannes Kajaznuni
Hozirgi rahbar (lar)	Bosh kotib va Prezident Si Szinpin Bosh vazir Li Ketsyan	Prezident Vahagn Khachaturyan Bosh vazir Nikol Pashinyan
Rasmiy tillar	Xitoy	Arman
Valyuta	Xitoy yuani	Arman drami
YaIM (nominal)	14,216 trillion dollar (jon boshiga 10,153 dollar)	13.612 milliard dollar (jon boshiga 4,595 dollar)
YaIM	27,438 trillion dollar (jon boshiga 19,559 dollar)	43.550 milliard dollar (jon boshiga 14,701 dollar)
Inson taraqqiyoti indeksi	0,761 (yuqori)	0.759 (yuqori)

Tarixi

Arman va xitoy xalqlari oʻrtasidagi birinchi munosabatlar miloddan avvalgi 1000-yilga toʻgʻri keladi. Xitoy tilida „Armeniya“ „Ya-mei-ni-ya“ deb talaffuz qilinadi. Ushbu toʻrtta belgi tom maʼnoda „Osiyoning goʻzal xizmatkori“ degan maʼnoni anglatadi. Arman afsonalari va ertaklarida Xitoy Chenes, Chinumachin yoki Chinastan mamlakati deb ataladi. Baʼzi qadimgi arman adabiy asarlarida Xitoy madaniy piktogrammalarining izlari bor. Misol uchun, Arman Injilida qilin, fenghuang va dharmachakra dizaynlari mavjud.

Armanlar Xitoyga savdo qilish uchun tashrif buyurishgan va ipak, chinni, nefrit, kashta tikilgan matolar va boshqa tovarlarni Armanistonga Ipak yoʻli orqali olib kelishgan. Xitoyda arman dori-darmonlariga, sabzavotlarga, mineral boʻyoqlarga, ayniqsa, eng yaxshi Xitoy va Hindiston ipaklarini boʻyash uchun ishlatiladigan arman koshinasiga talab yuqori edi.

Armanistonning Garni, Dvin, Ani shaharlari va Amberd qal’asida olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida topilgan xitoy chinni va seladonitlari ilk oʻrta asrlardagi arman-xitoy iqtisodiy savdosining dalilidir.

Moʻgʻullar imperiyasi davrida Armaniston va Xitoy oʻrtasidagi munosabatlar yanada rivojlandi. Koʻplab armanlar Xitoyga joylasha boshladilar. 1688-yilda Britaniya Ost-Indiya kompaniyasi armanlarning Xitoy dengiz savdosiga kirishiga ruxsat bergan. Armanlar Britaniyaning Shanxay va Makaodagi dengiz savdo markazlari bilan tuzilgan shartnomadan toʻliq foydalanganlar.

1991-yil 27-dekabrda Xitoy Armanistonni mustaqil davlat sifatida rasman tan oldi. 1992-yil 6-aprelda Markaziy Osiyoning koʻpgina davlatlari Xitoy bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatdilar. 1992-yil iyul oyida Xitoy Armaniston poytaxti Yerevanda elchixonasini ochdi. 1996-yilda Armaniston Pekinda oʻz elchixonasini ochdi.

Savdo-iqtisodiy aloqalar

Savdo aylanmasi (mln. AQSh dollari)

Yil	Eksport	Import (mahalliy)	Import (tashqi)
2012-yil	31.2	399,7	208.1
2011-yil	16.2	404.2	209.1
2010-yil	30.8	404.2	223.3
2009-yil	17.8	284.6	130.6
2008-yil	18.1	382.1	169.3
2007-yil	7.8	194.7	84,0
2006-yil	0.4	111,0	52.5
2005-yil	9.2	65.5	27.1
2004-yil	21.7	38.4	13.3
2003-yil	4.5	31.4	8.6
2002-yil	4.0	-	10.1
2001-yil	0,0	-	7.8
2000-yil	0,5	-	5.4
1999-yil	0,0	-	4.8

2010-yil may oyida Shanxi Synthetic Rubber Group va Armanistonning Nairit MChJ tomonidan birgalikda moliyalashtirilgan Shanna (Shanxi-Nairit) Synthetic Rubber Co. tashkil etildi va ishlab chiqarishni boshladi^[3]. Armaniston prezidenti Shansi-Nairit qo‘shma korxonasining ochilish marosimida ishtirok etib, kompaniyaning Datong shahrida xloropren kauchuk ishlab chiqarishni boshlaganini e‘lon qildi^[4]. Shanxi-Nairit qoʻshma korxonasi 2003-yilda Shanxi Synthetic Rubber Company (Xitoy) va Nairit MChJ (RA) oʻrtasida imzolangan shartnoma asosida yaratilgan. Nairit MChJ Shanxi-Nairit aksiyalarining 40 foiziga ega.

Sanoat

Xitoy va Armaniston qishloq xoʻjaligi va ilmiy tadqiqotlarga oid baʼzi ikki tomonlama hamkorlik shartnomalarini imzolaganlar: „Sinszyan-Armaniston yuqori sifatli mevali daraxt ekish texnik hamkorligi“, „Markaziy Osiyo ilmiy-texnika almashinuvi va uzum boʻyicha hamkorlik“ va „Oʻrganish“. Vinil asetat va uning qoʻshimcha mahsulotlari haqida"^[5].

Taʼlim va madaniyat

Xitoy va Armaniston hukumatlari har yili bir-birining davlatiga o‘qish uchun 15 nafar almashinuvchi talabalarni yuborishga kelishib oldilar. Biroq, ikki mamlakat oʻrtasida almashinuv talabalari chet elda bajargan ishlari uchun kredit olishlarini taʼminlaydigan shartnoma imzolanmagan. Hozirda Armaniston va Xitoy oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri reyslar mavjud emas^[6].

Har yili Xitoyda Arman madaniyati kuni, Armanistonda esa Xitoy madaniyati kuni nishonlanadi. Armanlar Xitoy madaniyatiga juda qiziqadi va Xitoyning turli teatr tomoshalaridan zavqlanadilar^[7].

2008-yilda Yerevan davlat tilshunoslik universitetida Konfutsiy instituti ochilgan^[8]. Armanistonning boshqa hududida yana bir Konfutsiy instituti ochildi. Bundan tashqari, 2018-yilda Yerevanda Xitoy-Armaniston do‘stlik maktabi ochilgan^[9].

Harbiy aloqalar

Soʻnggi yillarda Xitoy va Armaniston oʻrtasidagi harbiy aloqalar tobora mustahkamlanib bormoqda. XXR Mudofaa vazirligi vaziri Chang Vanquanning soʻzlariga koʻra, Xitoy va Armaniston harbiylari doʻstona almashinuv va pragmatik hamkorlikni yoʻlga qoʻyish tendensiyasini saqlab qolishgan va Xitoy harbiylari ikki qurolli kuch oʻrtasidagi munosabatlarning barqaror rivojlanishiga yordam bergan. Armaniston mudofaa vaziri Seyran Ohanyanga koʻra, Armaniston Xitoyni ishonchli doʻst va hamkor deb biladi. U soʻnggi yillarda ikki tomonlama harbiy aloqalar rivojlanib borayotganidan mamnunligini bildirib, ikki mamlakat harbiylari oʻrtasidagi hamkorlikni turli sohalarda rivojlantirishga umid bildirdi.

2012-yil yanvar oyida Xitoy va Armaniston oʻrtasida kelishuv imzolangan boʻlib, uni Armaniston Mudofaa vazirligi ikki davlat oʻrtasidagi harbiy hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim sifatida taʼriflagan edi. 2013-yilda Xitoy har yili Armanistonga 5 million yuan miqdorida harbiy yordam berishini aytdi. Oʻsha yili Seyran Oxanyan Markaziy harbiy kengash raisi oʻrinbosari Syuy Szyan va XXR Mudofaa vazirligi vaziri Chang Vanquan bilan muzokaralar oʻtkazdi. 2013-yilda Armaniston Xitoydan raketalar (130 kmgacha uchadigan) sotib oldi.

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik

Armaniston — Xitoy bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot nomi	Xitoyning qoʻshilish sanasi	Armanistonning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti	2001-yil 11-dekabr	2003-yil 5-fevral
Xalqaro taraqqiyot fondi	1960-yil 24-sentyabr	1993-yil 25-avgust
Xalqaro moliya korporatsiyasi	1969-yil 15-yanvar	1995-yil 18-aprel
Birlashgan Millatlar Tashkiloti	1971-yil 25-oktabr	1992-yil 2-mart
Xalqaro elektraloqa ittifoqi	1920-yil 1-sentyabr	1992-yil 30-iyun
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki	1945-yil 27-dekabr	1992-yil 16-sentyabr
Osiyo taraqqiyot banki	1986-yil	2005-yil
Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi	1993-yil 6-fevral	1992-yil 16-oktabr
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi	1988-yil 30-aprel	1995-yil 5-dekabr
Umumjahon pochta ittifoqi	1914-yil 14-mart	1992-yil 14-oktyabr
YUNESKO	1946-yil 20-yanvar	1992-yil 9-iyun
Xalqaro jinoiy politsiya tashkiloti (Interpol)	1923-yil	1992-yil

Harbiy aloqalar

Soʻnggi yillarda Xitoy va Armaniston oʻrtasidagi harbiy aloqalar tobora mustahkamlanib bormoqda. XXR Mudofaa vazirligi vaziri Chang Vanquanning soʻzlariga koʻra, Xitoy va Armaniston harbiylari doʻstona almashinuv va pragmatik hamkorlikni yoʻlga qoʻyish tendensiyasini saqlab qolishgan va Xitoy harbiylari ikki qurolli kuch oʻrtasidagi munosabatlarning barqaror rivojlanishiga yordam bergan. Armaniston mudofaa vaziri Seyran Ohanyanga koʻra, Armaniston Xitoyni ishonchli doʻst va hamkor deb biladi. U soʻnggi yillarda ikki tomonlama harbiy aloqalar rivojlanib borayotganidan mamnunligini bildirib, ikki mamlakat harbiylari oʻrtasidagi hamkorlikni turli sohalarda rivojlantirishga umid bildirdi.

2012-yil yanvar oyida Xitoy va Armaniston oʻrtasida kelishuv imzolangan boʻlib, uni Armaniston Mudofaa vazirligi ikki davlat oʻrtasidagi harbiy hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim sifatida taʼriflagan edi. 2013-yilda Xitoy har yili Armanistonga 5 million yuan miqdorida harbiy yordam berishini aytdi. Oʻsha yili Seyran Oxanyan Markaziy harbiy kengash raisi oʻrinbosari Syuy Szyan va XXR Mudofaa vazirligi vaziri Chang Vanquan bilan muzokaralar oʻtkazdi. 2013-yilda Armaniston Xitoydan raketalar (130 kmgacha uchadigan) sotib oldi.

Doimiy diplomatik vakolatxonalar

Pekinda Armanistonning elchixonasi bor.
Xitoyning Yerevanda elchixonasi mavjud.

Armanistonning Pekindagi elchixonasi
Xitoyning Yerevandagi elchixonasi

Manbalar

↑ Bedrosian, Robert (1981). "China and the Chinese according to 5-13th Century Classical Armenian Sources". Armenian Review 34 (1–133): 17–24. http://rbedrosian.com/Downloads/china.pdf. Qaraldi: 20 November 2013. Armaniston — Xitoy munosabatlari]]
↑ „Armenia - China bilateral relations“. Ministry of Foreign Affairs of Armenia. 2017-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 5-may.
↑ „Shanxi-Nairit Synthetic Rubber Co.Ltd“. China National BlueStar (Group) Co.Ltd. 2013-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.
↑ „President Sargsyan participated in the opening of Shanghai Expo - 2010“. The office of the President of Armenia. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.
↑ „双边协议“. 中华人民共和国驻亚美尼亚共和国大使馆经济商务参赞处. 2014-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 24-noyabr.
↑ „中国公民赴亚美尼亚注意事项“. 中华人民共和国驻亚美尼亚共和国大使馆. 2014-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 13-sentyabr.
↑ „亚美尼亚驻华大使阿尔缅•萨尔基相讲述亚美尼亚的故事“. 人民网. 2014-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Confucius Institute at YSLU“. Yerevan State Linguistic University. 2014-yil 5-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 5-may.
↑ Raffi. „Is Armenia Playing a Dangerous Game with China?“ (2019-yil 3-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.

[1] Bedrosian, Robert (1981). "China and the Chinese according to 5-13th Century Classical Armenian Sources". Armenian Review 34 (1–133): 17–24. http://rbedrosian.com/Downloads/china.pdf. Qaraldi: 20 November 2013. Armaniston — Xitoy munosabatlari]]

[2] „Armenia - China bilateral relations“. Ministry of Foreign Affairs of Armenia. 2017-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 5-may.

[3] „Shanxi-Nairit Synthetic Rubber Co.Ltd“. China National BlueStar (Group) Co.Ltd. 2013-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.

[4] „President Sargsyan participated in the opening of Shanghai Expo - 2010“. The office of the President of Armenia. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.

[5] „双边协议“. 中华人民共和国驻亚美尼亚共和国大使馆经济商务参赞处. 2014-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 24-noyabr.

[6] „中国公民赴亚美尼亚注意事项“. 中华人民共和国驻亚美尼亚共和国大使馆. 2014-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 13-sentyabr.

[7] „亚美尼亚驻华大使阿尔缅•萨尔基相讲述亚美尼亚的故事“. 人民网. 2014-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.

[8] „Confucius Institute at YSLU“. Yerevan State Linguistic University. 2014-yil 5-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 5-may.

[9] Raffi. „Is Armenia Playing a Dangerous Game with China?“ (2019-yil 3-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Armaniston — Xitoy munosabatlari



Armaniston	Xitoy